સમૃદ્ધિની વાત કરવાની હોય ત્યારે વર્ષો નહીં, સદીઓથી લોકો કહે છે ‘અહીં દૂઘ-ઘીની નદીઓ વહે છે.’ આ તો કહેવત છે, પરંતુ ગુજરાતના ગાંધીનગર જિલ્લાના રૂપાલ ગામમાં આજની નહીં, પરંતુ સદીઓથી ઘીની નદીઓ વહે છે. નવરાત્રિમાં જેટલા ગુજરાતના ગરબા વખાણાય છે એટલી જ રૂપાલની પલ્લી પણ પ્રખ્યાત છે. માતાની પલ્લી પર લાખો લિટર ઘી ચઢાવાતું હોય અને એની નદીઓ ગામની ગલીઓમાં વહેતી હોય એવાં દૃશ્યો રૂપાલમાં જ જોવા મળે છે. રૂપાલની પલ્લીને જોવા માટે દેશવિદેશમાંથી લોકો આવે છે. આસો સુદ નોમની રાત્રે પણ સદીઓની પરંપરા અનુસાર માતાજીની પલ્લી નીકળી હતી.
પલ્લી એટલે શું? એવો સવાલ બધાને થાય છે. પલ્લી એટલે માતા માટે લાકડાના ઘોડા વગરનો રથ. સૌથી પહેલા પાંડવોએ સોનાની પલ્લી બનાવી હતી. ત્યાર બાદ પાટણના રાજા સિદ્ધરાજે ખીજડાના લાકડામાંથી પલ્લી બનાવી હતી, એવો ઉલ્લેખ છે. હાલ રૂપાલની પલ્લી બનાવવા માટે બ્રાહ્મણ, વણિક પટેલ, સુથાર, વણકર, વાળંદ, પીજારા, ચાવડા, માળી, કુંભાર વગેરે જેવી અઢાર કોમ સાથે મળીને બનાવે છે. એમ કહો કે આ પલ્લી સર્વધર્મ સમભાવનું પ્રતીક છે.
પલ્લી બનાવવા માટે ગામના વાલ્મીકિ ભાઈઓ રથ માટે ખીજડાનું વૃક્ષ કાપીને લાવે છે. તેમાંથી ગામના ભાઈઓ માતાજીનો પલ્લીરથ ઘડીને તૈયાર કરે છે. બાદમાં વાળંદભાઈઓ વરખડાના સોટા લાવી રથને ચારેબાજુ બાંધીને કલાત્મક રીતે શણગારે છે. પછી પલ્લી રથને પલ્લીવાળા વાસમાં માતાજીનો ગોખ તથા માની છબિ ત્યાં લઈ જઈ મૂકવામાં આવે છે. એ જગ્યાને અબોટ કરી ગંગાજળ તથા ગાયનાં છાણ અને ગૌમૂત્રથી પવિત્ર કર્યા બાદ જ પલ્લી મૂકવામાં આવે છે.
ત્યાર બાદ કુંભાર પ્રજાપતિ ભાઈઓ પાંચ માટીના કૂંડા પલ્લી ઉપર છાંદી જાય છે. પછી પિંજારો કપાસ પૂરે છે. પંચાલ ભાઈઓ લાકડાના ખીલા આપે છે. માળીભાઈઓ માતાજીને ફૂલહારથી શણગારે છે અને આમ, માતાજીનો સુંદર પલ્લી રથ તૈયાર થાય છે. માતાજીનો પ્રસાદ પંચોલી બ્રાહ્મણ ભાઈઓ રાંધે છે તથા ખીચડો નૈવેદ્ય ધરાવવાની છાબ વાલ્મીકિ સમાજના ભાઈઓ તૈયાર કરી ચાવડાને ત્યાં આપી આવે છે. આમ ગામમાં વસતા અઢારે આલમના લોકો માતાજીની શકિત મુજબ સેવા કરે છે.
પલ્લીની પ્રથા એવી છે કે જે લોકોની બાધા પૂરી થઈ હોય તેઓ પલ્લીમાં ઘી ચઢાવે છે. આ ઉપરાંત બાળકો જન્મ્યા હોય, તેમને પણ પલ્લીનાં દર્શન કરાવવા માટે અહીં લાવવામાં આવે છે. બાળકોનો જન્મ થયો હતો તેમની માતાઓ પલ્લીની સ્તુતિવંદના કરે છે. તો ગામની મહિલાઓ માથે ઘડુલિયા લઈને ગરબા કરે છે અને ગામાના યુવાનો પલ્લીને એક ચોકમાંથી બીજા ચોકમાં લઈ જવાનું કામ કરે છે. સૌપ્રથમ જ્વાળા અને ખીજડાના પૂજનથી શરૂઆત કરાય છે. પલ્લી મંદિરમાં નીકળીને ચોકમાં આવે, એટલે તેના પર ઘી રેડવાનું શરૂ કરાય છે. અહીં જ બાળકોને પલ્લીમાં માથા ટેકવાય છે.
વાલ્મીકિ સમાજના લોકો ડોલ, ટબ લઈને ચઢાવાયેલા ઘીને એકઠું કરતા જોવા મળે
પલ્લી નીકળી ગયા બાદ પણ ગામના વાલ્મિકી સમાજના લોકો ડોલ, ટબ લઈને ચઢાવાયેલા ઘીને એકઠું કરતા જોવા મળે છે. કહેવાય છે કે અર્પણ કરાયેલા ઘીનો ઉપયોગ માત્ર ગામના વાલ્મિકી સમાજના લોકો જ કરી શકે છે. અન્ય કોઈપણ સમુદાય ઘીનો પ્રસાદ લેતા નથી. પલ્લી જ્યારે ગામમાં નીકળે છે, ત્યારે ગામના લોકો અભિષેક કરતા નથી. બીજા દિવસે દશેરા પર પલ્લી મંદિરમાં મુકાયા બાદ તેઓ ઘી અર્પણ કરે છે.
માતાની પલ્લી એટલે માનો રથ, જેની ઉપર પાંચ પાંડવોના પ્રતીક સમી જ્યોત ઝળહળતી હોય છે. આ રથમાં સ્વંય માતા બિરાજમાન હોય છે. માતાજીની પલ્લીમાં ગામના અઢારે આલમના લોકો સેવા આપે છે. આ પલ્લીના ઈતિહાસ અને મહત્ત્વ વિશે લખાયેલું છે કે દ્વાપરયુગમાં પાંડવોએ ગુપ્તવાસમાં જતાં પહેલાં પોતાનાં અસ્ત્ર-શસ્ત્ર ખીજડાના ઝાડ નીચે સંતાડીને એની રક્ષા માટે માતા વરદાયિનીની પ્રાર્થના કરી હતી.
આ ખીજડાના ઝાડ નીચે માનું સ્થાન હતું. એ વખતે રૂપાલ અને આજુબાજુના પંથકમાં ગાઢ જંગલ જ હતું. ગુપ્તવાસ પૂરો કરી પાંડવો પરત પુન: માતાજીના સ્થાને પાછા ફર્યા હતા અને તેમનાં અસ્ત્ર-શસ્ત્ર છુપાવ્યાં હતાં એ પરત મેળવી માના આશીર્વાદ લીધા અને ત્યાં પંચબલિ યજ્ઞ કરી સોનાની પંચદીપ પલ્લી બનાવી મા પાસે મૂકી હતી. આમ, પલ્લીનો પ્રારંભ મહાભારતકાળથી પાંડવોએ કર્યો હતો. આ પલ્લીયાત્રા પાંડવાકાળથી ચાલી આવે છે. મા વરદાયિનીનો સાક્ષાત્કાર જોઈને માને નમન કરવા લાખો માઈભક્તો નવરાત્રિ દરમિયાન અને પલ્લીના દિવસે ખાસ રૂપાલ આવે છે.
કોરોનાને કારણે બે વર્ષ દરમિયાન લોકો આવી શક્યા નહોતા. આ વખતે માતાજીનાં દર્શન કરવા માટે 8 લાખ જેટલા ભક્તો ઊમટ્યા હતા, જેથી આ ધાર્મિક કાર્યક્રમમાં કોઈ અનિચ્છનીય બનાવ ન બને અને કાયદો વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે એ માટે ચુસ્ત બંદોબસ્ત ગોઠવવામાં આવ્યો હતો. દર વર્ષે આસો સુદ નૌમના દિવસે ગાંધીનગરના રૂપાલ ગામમાં આનંદ અને ઉત્સાહનો મહાસાગર ઊમટે છે. વરદાયિની માતાની પલ્લીની પરંપર રૂપાલ ગામમાં પ્રતિવર્ષ નવમા નોરતે ભરાય છે. દર વર્ષે લાખોની મેદની વચ્ચે નીકળતી વરદાયીની માતાજીની પલ્લી ગયા વર્ષે કોરોનાને કારણે થોડા લોકોની હાજરીમાં જ કાઢવામાં આવી હતી, ગામના અન્ય લોકોએ પણ પોતાનાં ઘરો કે ચોકમાં ઊભા-ઊભા જ પલ્લીનાં દર્શન કરી લીધા હતા. જ્યારે ગામના 27 ચોકમાં પ્રતીકાત્મક રીતે ઘીથી અભિષેક કરાયો હતો. ત્યારે આ વખતે કોરોનાને બે વર્ષ બાદ સ્થિતિ સામાન્ય થતાં રૂપાલની પલ્લીનું વિધિવત્ રીતે આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.
ઉનાવા ગામે નોરતાંની છેલ્લી રાતે “નરબલિ યજ્ઞ” થતો હતો. ઉનાવામાં જીવતો માણસ યજ્ઞકુંડમાં હોમાય તે ભોગનાં દર્શન કરીને પછી જ રૂપાલની પલ્લીમાં ઘી હોમવા જવાય! ત્યારે પલ્લીના દિવસે નવરાત્રિના છેલ્લા નોરતે ગાંધીનગરનાં ઉનાવા ગામે યોજવામાં આવતા યજ્ઞમાં નરબલિ (માણસનો બલિ)ની પરંપરાની લોકવાયકા પંથકમાં પંકાયેલી છે. યજ્ઞમાં બલિના નામે થતી આ હિંસા સામે ગામમાં રહેતા એક નાગર દંપતીએ અંગ્રેજ સરકારને રાવ કરીને આ પ્રથા બંધ કરાવી હતી. તે દંપતીના વારસદાર આજે પણ નોમની રાત્રે ઉનાવામાં યજ્ઞની વિધિમાં જોડાય છે. ક્રૂર અંધશ્રદ્ધામય પરંપરાને ઇ.સ.1875માં બેચર નાગર અને રલિયાતબા નામના નાગર દંપતીએ અંગ્રેજ સરકારના કાયમી મનાઈહુકમથી બંધ કરાવી હતી. ધાર્મિક વિધિના નામે ભારતભરમાં જાહેરમાં માત્ર “અહિંસામય યજ્ઞ” જ કરવો તેવો ” કાયમી આદેશત્મક-મોન્ડેટરી હુકમ” કરાવ્યો હતો. આજે પણ બેચર નાગરે શરૂ કરાવેલો આ અહિંસામય યજ્ઞ ઉનાવામાં પલ્લીની રાત્રે યોજાય છે. એ પરચા સાથે દર્શાવવા માટે ભુવાજીઓ બેચર નાગરની સાતમી પેઢીએ વારસ એવા અશોકભાઈ મહેતા (એડવોકેટ)ને ફૂલનો હાર પહેરાવી બેચર નાગરને યાદ કરે છે અને ભુવાજી યજ્ઞમાંથી શીતળ ફૂલ કાઢતાં હોય તેમ ધખધખતા અંગારા કાઢીને અશોકભાઈ મહેતાના હાથમાં આપે છે. અશોકભાઈ એ અંગારાની અંજલિ “પુષ્પાઅંજલિ” સ્વરૂપે યજ્ઞમાં હોમે છે. એનાં દર્શન કરવા ભક્તો ઉનાવા આવે છે અને ત્યાર બાદ પલ્લીમાં ઘી હોમવા જાય છે.
