સુભાષ ગુપ્તા ‘રિલાયન્સ પાવર’ના મેનેજર છે. તેમને ‘અદાણી પાવર’માં સિનિયર મેનેજરની ખાલી જગ્યા વિશે ખબર પડી. કારકિર્દીના વિકાસની દૃષ્ટિએ, સુભાષ આ નોકરી મેળવવા માગે છે, પરંતુ હવે તેના રસ્તાઓ બંધ છે. આ કાલ્પનિક પાત્ર સુભાષ ગુપ્તા જેવી પરિસ્થિતિમાં હાલમાં 4 લાખથી વધુ કર્મચારીઓ છે.
બિઝનેસ ઈનસાઇડરના જણાવ્યા અનુસાર દેશના બે સૌથી મોટા બિઝનેસ ગ્રુપ રિલાયન્સ અને અદાણી વચ્ચે સમજૂતી થઈ છે. આ અંતર્ગત તેમના કર્મચારીઓને એકબીજા સાથે નોકરી નહીં મળે. આ નવા કરારનું નામ છે – ‘નો-પોચિંગ એગ્રીમેન્ટ’. ભાસ્કર એક્સ્પ્લેનરમાં, આપણે નો-પોચિંગ કરાર વિશે જાણીશું સરળ ભાષામાં…
મે 2022માં થયેલી આ ડીલની સૌથી રસપ્રદ વાત એ છે કે આ કરાર એવા સમયે કરવામાં આવ્યો હતો જ્યારે અદાણી કંપની બિઝનેસમાં પ્રવેશી રહી હતી જેમાં રિલાયન્સ પહેલેથી જ એક મોટી બિઝનેસ પ્લેયર છે. હકીકતમાં, અદાણીએ ગયા વર્ષે ‘અદાણી પેટ્રોકેમિકલ્સ લિમિટેડ’ સાથે પેટ્રોકેમિકલ્સ સેક્ટરમાં પ્રવેશ કર્યો હતો, રિલાયન્સ આ બિઝનેસમાં પહેલેથી જ મોટી કંપની છે.તેવી જ રીતે, હાઈ-સ્પીડ ડેટા એટલે કે ઈન્ટરનેટ સેક્ટરમાં પણ અદાણીએ 5G સ્પેક્ટ્રમ માટે બિડ કરી છે. આ બિઝનેસમાં પણ રિલાયન્સ દેશની સૌથી મોટી કંપની છે.
કરારના કારણે મુકેશ અંબાણીની કંપનીઓમાં કામ કરતા 3.80 લાખથી વધુ કર્મચારીઓ હવે અદાણીની કંપનીમાં કામ કરી શકશે નહીં. આ સાથે, અદાણીની કંપનીમાં કામ કરતા 23 હજારથી વધુ કર્મચારીઓ મુકેશ અંબાણીની કોઈપણ કંપનીમાં કામ કરી શકશે નહીં.
1890માં, યુએસ સંસદ દ્વારા એક બિલ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જે શર્મન એક્ટ તરીકે જાણીતું હતું. આ અધિનિયમની કલમ-1, 2 રાજ્યોના વેપારને કોઈપણ રીતે પ્રભાવિત થવાથી રોકવા માટે કહે છે. બાદમાં સમય અને જરૂરિયાત પ્રમાણે આ કાયદાનું સ્વરૂપ બદલાયું. 2010માં, યુ.એસ.માં નો-પોચિંગ કરાર સંબંધિત કાયદો ત્યારે ચર્ચામાં આવ્યો જ્યારે યુએસ કાયદા વિભાગે Google, Adobe, Intel અને Apple જેવી સિલિકોન વેલી કંપનીઓ સામે ફરિયાદ દાખલ કરી.
આ ફરિયાદમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે આ કંપનીઓ એકબીજાના કર્મચારીઓને નોકરી આપતી નથી. આ સાથે કર્મચારીઓની પોસ્ટ, પગાર અને સુવિધાઓ પણ નક્કી કરવામાં આવી હતી.
તેને ફોજદારી મામલો ગણીને યુએસ કાયદા વિભાગે તપાસનો આદેશ આપ્યો હતો. જો કે કાયદાકીય રીતે તેમાં નિયમો તોડવા જેવું કંઈ જોવા મળ્યું નહોતું, પરંતુ તપાસમાં એવું ચોક્કસપણે જાણવા મળ્યું હતું કે તેની લાખો યુએસ કર્મચારીઓના જીવન પર ખરાબ અસર પડી છે.
1990ને વૈશ્વિકરણનો યુગ માનવામાં આવે છે. આ સમયે ‘ટેલેન્ટ વોર’ નામનો નવો શબ્દ પહેલીવાર ચર્ચામાં આવ્યો. આ સમયે, વિશ્વભરની કંપનીઓમાં કુશળ શ્રમની ભારે અછત હતી. પ્રતિભાશાળી કર્મચારીઓ સારી તકો અને સુવિધાઓની શોધમાં એક કંપનીમાંથી બીજી કંપનીમાં જતા હતા. આને જ ‘વોર ફોર ટેલેન્ટ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.આને રોકવા અને કર્મચારીઓને તેમની કંપની સાથે લાંબા સમય સુધી જોડાયેલા રાખવા માટે મેનેજમેન્ટ ઘણી પદ્ધતિઓ અપનાવતું હતું. આ પદ્ધતિઓમાંની એક ‘નો-પોચિંગ કરાર’ સામેલ હતો.
‘નો-પોચિંગ કરાર’ ને બીજા શબ્દોમાં ‘નો-હાયર એગ્રીમેન્ટ’ પણ કહેવાય છે. તે બે કે તેથી વધુ કંપનીઓ વચ્ચે થયેલો એગ્રીમેન્ટ છે, જેના હેઠળ એક કંપનીના વર્કરને એગ્રીમેન્ટમાં સામેલ બીજી કંપનીમાં નોકરી મળતી નથી. અથવા જો તેમને નોકરી મળે તો તેમના પદ, પૈસા અને સુવિધાઓમાં કોઈ વધારો થતો નથી.
આ પ્રકારનો કરાર સામાન્ય રીતે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે જ્યારે કંપની તેનું વચન તોડે છે અને કરારમાં સામેલ કર્મચારીને નોકરી પર રાખે છે. મોટા ભાગના આવા કરારો બે કે તેથી વધુ કંપનીઓ વચ્ચે કાયદેસર રીતે અમલમાં આવતા નથી. ઘણી કંપનીઓ આવા કરાર અનૌપચારિક રીતે કરે છે, જેથી કુશળ માનવ શક્તિનું સંતુલન જળવાઈ રહે.
2020 માં, કામદારોની દ્રષ્ટિએ ભારત ચીન પછી વિશ્વમાં બીજા સ્થાને હતું. ‘મેનપાવર ટેલેન્ટ શોર્ટેજ સર્વે’ અનુસાર, ભારત વિશ્વના ટોચના 4 દેશોમાં સામેલ છે, જ્યાં સૌથી વધુ કુશળ કામદારોની અછત છે.આ જ કારણ છે કે ભારતમાં મોટી કંપનીઓ સામે ‘વોર ફોર ટેલેન્ટ’ ઝડપથી વધી રહ્યું છે. ઓછા કુશળ વર્કફોર્સ ધરાવતા દેશોમાં માનવશક્તિ વધુને વધુ મોંઘી બની રહી છે. આવી સ્થિતિમાં હવે ભારતમાં પણ કંપનીઓ વચ્ચે આવા કરારો થઈ રહ્યા છે. આવનારા સમયમાં મોટી કંપનીઓ વચ્ચે આવા વધુ કરારો જોવા મળી શકે છે.
કોર્પોરેટ લો ફર્મમાં કામ કરતા એક નિષ્ણાતે જણાવ્યું હતું કે એવો કોઈ કાયદો નથી કે જે બે કંપનીઓને આવા કરાર કરતા અટકાવી શકે, સિવાય કે બંને કંપનીઓ એક જ ક્ષેત્રમાં હરીફ હોય. એટલું જ નહીં, આ કંપનીઓ વચ્ચેનો કરાર સમાપ્ત થયા પછી પણ એક કંપનીના કર્મચારીઓ બીજી કંપનીમાં તરત જ જોડાઈ શકતા નથી.
આ એટલા માટે છે કારણ કે કરાર સમાપ્ત થયા પછી થોડો સમય ઠંડકનો સમયગાળો રહે છે. કુલિંગ પીરિયડ પછી કોઈપણ કર્મચારી કોઈપણ કંપનીમાં જોડાઈ શકે છે. આવા મોટાભાગના કરારો બે કંપનીઓ વચ્ચેના વિશ્વાસ પર આધારિત હોય છે.
ઓગસ્ટ 2018 માં, યુએસમાં 7 મોટી ફાસ્ટ ફૂડ ચેઇન કંપનીઓએ તેમની તમામ ફ્રેન્ચાઇઝીસમાં ‘નો-પોચિંગ કરાર’ સમાપ્ત કરવાની જાહેરાત કરી હતી. આ 7 ફાસ્ટ ફૂડ કંપનીઓમાં RB’s, Auntie Ans, Buffalo Wild Wings, Carls Jr., Cinnabon, Jimmy Jones અને McDonald’s જેવા મોટા નામો સામેલ છે.
આ કંપનીઓએ નક્કી કર્યું હતું કે તેઓ કોઈ પણ કંપનીના કર્મચારીઓને મોટા હોદ્દા અને વધુ પૈસા આપીને પોતાની વચ્ચે નોકરી નહીં આપે. આવી સ્થિતિમાં સારા કર્મચારીઓએ કાં તો આ બધી કંપનીઓમાં કામ કરવાનું ટાળ્યું અથવા તો બીજી કંપનીમાં નોકરી બદલી. તેની અસર આ કંપનીઓના ગ્રોથ પર પણ જોવા મળી રહી છે. આ જ કારણ હતું કે કરારના થોડા મહિનાઓ પછી, તેને તમામ કંપનીઓમાંથી સમાપ્ત કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.